वर्षायाममा सतर्कता : प्राकृतिक विपत्तिबाट सुरक्षा र समाधानको बाटो

१. परिचय

नेपालको प्रकृति अनौठो सौन्दर्यले भरिएको छ । यहाँको हिमाल, पहाड र तराईको भूगोलले विविधता बोकेको छ । यही विविधता हाम्रो जीवनशैली र अर्थतन्त्रसँग मात्र होइन, हाम्रो सुरक्षासँग पनि गाँसिएको छ । हरेक वर्ष जेठको अन्त्यदेखि असोजको सुरुसम्म फैलिने वर्षायाम हामीलाई प्रकृतिको ऋतुचक्रको सन्देश मात्र होइन, सचेत र सजग भएर बाँच्नुपर्ने गम्भीर सन्देश पनि दिइरहेको हुन्छ । वर्षा एक आशीर्वाद कृषिको आधार हो, जलस्रोतको पुनःभरण र जीवनको चक्र चलिरहने माध्यम हो । तर जब सोही वर्षाले बाढी, पहिरो, डुबान र महामारी निम्त्याउँछ, तब त्यो आशीर्वाद एक चेतावनी बन्न पुग्छ ।

नेपालजस्तो भौगोलिक विविधता भएको देशमा जलवायु परिवर्तनका असरहरूसँग जोडिएको वर्षायाम थप चुनौतीपूर्ण बन्दै गएको छ । उब्जनीका लागि प्रतीक्षा गरिएको पानीले कहिलेकाहीँ आशाको बीउ होइन, शोकको कथा पनि बोकेको हुन्छ । बर्खायाममा आउने विपद्हरू जस्तै बाढी, पहिरो, सडक अवरोध, डेंगु वा हैजाको महामारी आकस्मिक मात्र होईनन रोक्नै नसकिने नियति हुन् । यी विपद् व्यवस्थापन र समयमै सतर्कता नअपनाउँदा झनै भयावह बन्न पुग्छन् । वर्षा याममा किन सतर्कता आवश्यक छ ? बाढी र पहिरोको कारण के हो ? यसको असर कसरी विभिन्न समुदायमा पर्छ ? अनि हामी नागरिक, समाज र राज्य के गर्न सक्छौँ ?

२. कसरी पर्दछ असर ?

(क) बाढी र पहिरो प्राकृतिक मात्र होइन, मानवनिर्मित

नेपालको भौगोलिक विविधताले बाढी, पहिरो र डुबानजस्ता प्राकृतिक-मानवनिर्मित विपद्को प्रकार र प्रभावमा प्रत्यक्ष असर पार्छ । २०७२ को भूकम्पपछिका भू-संरचनात्मक असन्तुलन, सडक विस्तार, जलविद्युत् आयोजना र हिउँ पग्लने दरले हिमताल फुट्ने (GLOF) खतरा तीव्र बनाएको छ । लाङटाङ, गोसाइँकुण्ड र टिमुरे आसपासका क्षेत्रमा बढ्दो ग्लासियर झीलहरूले उच्च जोखिम निम्त्याएका छन् । अर्कातर्फ, पूर्वी तराईका मोरङ, सप्तरी, सिराहा, धनुषा र उदयपुर जस्ता जिल्लाहरू भारतबाट आउने कोसी, कमला, बलान नदीको बाढीका कारण प्रत्येक वर्ष डुबानमा पर्छन् । तटबन्धको अभाव, सीमापार बाँध, तथा जल निकास प्रणाली कमजोर हुँदा हजारौँ परिवार विस्थापित हुने गरेका छन् । २०७४ सालको सप्तरी डुबानमा मात्र ४५ हजारभन्दा बढी परिवार प्रभावित भएका थिए ।

सुदूरपश्चिमका कैलाली, अछाम, डोटी, बैतडी, बझाङजस्ता पहाडी तथा तराई-भेकका जिल्लाहरू पनि बाढी, सुक्खा पहिरो र खोलाको अकस्मात उर्लिएर आउने बहावको चपेटामा छन् । खोलाहरू बर्सातको समयमा विनाशकारी बन्ने गरेका छन्, जुन बेला तटीय बस्तीहरू क्षतविक्षत हुन्छन् । चुरे क्षेत्रको अवैज्ञानिक दोहन ढुंगा, बालुवा र काठको अवैध उत्खनन्, वन विनाश र जमिन ढल्कनाको बेवास्ताले तराईतर्फ बाढीको बहाव तीव्र पारेको छ । यसले केवल पहिरो बढाएको मात्र होइन पानीको स्वाभाविक निकास रोकिदिएर डुबान पनि निम्त्याएको छ । यसरी, हिमाली भुभाग जोखिमदेखि पूर्वी तराईको डुबान र चुरे-सुदूरपश्चिमको पहिरो-संकटसम्म, नेपालका हरेक भू-भागले आफ्नै प्रकृतिको विपद् सामना गर्दैछन्, जसमा मानवीय असावधानीको भूमिका अझ गम्भीर छ ।

यसबाहेक, जलवायु परिवर्तनको प्रभाव पनि नेपालमा विपद् व्यवस्थापनलाई चुनौतीपूर्ण बनाउँदैछ । मनसुनको समयमै नआउनु, वर्षा चक्रमा असमानता, एकैपटक अत्यधिक वर्षा हुनु, वा लामो समयको खडेरी जस्ता असरले प्राकृतिक प्रणालीलाई असन्तुलित बनाएको छ । पछिल्ला वर्षहरूमा मनसुनको अवधिमा परिवर्तन देखिँदै गएको छ, जसले बाली चक्र मात्र होइन, बाढी-पहिरोको तीव्रता पनि बढाएको छ । जलवायु परिवर्तनका कारण ग्लेसियर पग्लने दर तीव्र हुँदै गएको छ, जसले हिमनदी फेरेर गम्भीर संकट निम्त्याउन सक्छ । विश्व तापमानको वृद्धिसँगै उष्ण क्षेत्रका रोगहरू पनि उच्च पहाडसम्म फैलिन थालेका छन्, जुन अर्को खतरा हो ।

यसरी, हिमाली भुभागको हिमताल विस्फोटको जोखिमदेखि पूर्वी तराईको डुबान, चुरे र सुदूरपश्चिमको पहिरो-संकटसम्म, नेपालका हरेक भू-भागले आ-आफ्नै प्रकृतिको विपद् सामना गर्दै आएका छन् । यस सन्दर्भमा जलवायु परिवर्तन, असन्तुलित विकास र मानवीय असावधानीको त्रिकोणीय प्रभावले नेपाल उच्च विपद्-संवेदनशील देश हुन पुगेको छ ।

(ख) प्रत्यक्ष पीडित : को-को हुन्छन् ?

वर्षा यामको प्रत्यक्ष असर गरिब, सीमान्तकृत, र जोखिममा रहेका समुदायमाथि पर्दछ । पहाडी बस्तीका किसान, खोलापारीका दलित समुदाय, नदीकिनारका भूमिहीन परिवारहरू सबैभन्दा बढी जोखिममा छन् । खेतबारी डुबानमा पर्छ, घर भासिन्छ, गाईवस्तु बग्छन् । पुनःस्थापना गर्न स्रोत छैन । उनीहरू न घर फर्कन सक्छन्, न त नयाँ जीवन सुरु गर्न सहजै सक्छन् । यात्रुहरू, सडक निर्माण स्थलका मजदुर, विद्यालय जाने बालबालिका, काम गर्न जाने महिलाहरू, तथा अस्थायी टहरामा बसोबास गरिरहेका आप्रवासीहरू पनि प्रत्यक्ष असरमा पर्छन् । छिटो बाढी आउने खोलामा पसेका यात्री बग्ने, खोलापारिका बालबालिका विद्यालय जान नसक्ने, सुत्केरी महिलाले उपचार नपाउने यी सबै यथार्थ हुन्, जुन वर्षादको समयमा बारम्बार दोहोरिन्छन् ।

(ग) जनस्वास्थ्य संकट : रोग, महामारी र मानसिक आघात

वर्षाको पानीसँगै सरुवा रोगहरूको त्रास पनि बढ्छ । सहरमा डेंगु, गाउँमा झाडा-पखाला, कहिलेकाहीँ हैजा र टाइफाइडको प्रकोपले स्वास्थ्य प्रणालीमै भार पर्छ । पानी पिउने स्रोतहरू प्रदूषित हुँदा रोगको जोखिम झनै बढ्छ । अस्थायी शिविरमा बस्नुपरेका पीडितहरू स्वच्छता, खाना, स्वास्थ्य सेवा र गोपनीयताको अभावमा दोहोरो पीडामा पर्छन् ।

साथै, घर गुमाउनु, परिवार गुमाउनु, वा आर्थिक क्षति सहनु आफैंमा मानसिक आघात हो । वर्षाको समयमा हजारौँ मानिस ‘त्रासमा बाँच्न बाध्य हुने’ अवस्था मानसिक स्वास्थ्यका लागि ठूलो चुनौती बन्न पुग्छ ।

३. समाधानका उपायहरू

(क) नागरिक तहमा सतर्कता

सुरक्षा केवल सरकारको जिम्मेवारी होइन । नागरिक स्वयंले आफ्नो घर-छिमेकको जोखिम मूल्याङ्कन गर्न सक्नुपर्छ । वर्षाअघि नै छाना मर्मत, नाली सफाइ, आवश्यक कागजात र सामानको सुरक्षा, टर्च, रेडियो, प्राथमिक औषधि र खाजा संकलन जस्ता सामान्य सतर्कता उपायहरू पनि ठूला क्षति रोक्न सक्ने हुन्छन् । साथै, जोखिममा रहेका छिमेकी परिवार, वृद्ध, अशक्त, बालबालिकाको हेरचाहमा सामूहिक रुपमा जागरूक हुनुपर्छ ।

(ख) स्थानीय सरकार र समुदायको भूमिका

स्थानीय तहको सबैभन्दा महत्वपूर्ण जिम्मेवारी भनेको जोखिम नक्साङ्कन (hazard mapping) गर्नु हो । कुन क्षेत्र बाढी-पहिरोको चपेटामा पर्छ भन्ने जानकारी पहिले नै भएमा उद्धारको तयारी र समयमै चेतावनी दिन सकिन्छ । सूचना प्रवाह गर्न साइरन, SMS सेवा, रेडियो वा सामुदायिक संजाल प्रयोग गर्न सकिन्छ । खोला किनार, पहिरो सम्भावित क्षेत्र वा जलमग्न बस्तीहरूमा अस्थायी शिविरको तयारी, राहत सामग्रीको पूर्वसञ्चय, स्वयंसेवक परिचालन जस्ता काम गर्न जनप्रतिनिधिले प्राथमिकता दिनुपर्छ । त्यस्तै, विद्यालयहरूलाई ‘सुरक्षित विद्यालय’ बनाउने अभियानमार्फत शिक्षक र विद्यार्थीलाई विपद् तयारीमा सक्षम बनाइनु आवश्यक छ ।

(ग) संघीय सरकारको दीर्घकालीन नीति

नेपाल जस्तो भौगोलिक र जलवायु विविधतायुक्त मुलुकमा दीर्घकालीन संरचनागत सुधार अपरिहार्य छ । राज्य तहमा मात्र होइन, संघीय, प्रदेश र स्थानीय सरकारबीच सहकार्य, स्रोत बाँडफाँट, र एकीकृत योजना आवश्यक छ । बाढी, पहिरो र डुबानजस्ता विपद्को दीर्घकालीन व्यवस्थापनका लागि निम्न प्रमुख नीतिगत र प्रविधिगत प्रयासहरू आवश्यक छन्-

✍ नदी नियन्त्रण, तटबन्ध निर्माण, र जलप्रवाह व्यवस्थापनमा वैज्ञानिक दृष्टिकोण अपनाइनु,
✍ पहिरो नियन्त्रणका लागि वन संरक्षण, चुरे क्षेत्रको दीगो उपयोग, र भू-संरचना नीतिको कार्यान्वयन,
✍ शहरी क्षेत्रमा आधुनिक ढल निकास प्रणाली, वर्षा पानी व्यवस्थापन र जलभराव नियन्त्रण,
✍ मौसम पूर्वानुमान प्रणालीमा प्रविधिगत सुधार गरी high-resolution डेटा विश्लेषणमा आधारित पूर्वसूचना प्रवाह,
✍ विपद् व्यवस्थापनमा छुट्टै बजेट र Disaster Management Fund जस्ता कोषहरूको स्थायी व्यवस्था ।

त्यस्तै, बाढी र पहिरोबाट विस्थापित परिवारहरूको पुनःस्थापनालाई केवल अस्थायी टहरा बनाउने सीमित दृष्टिकोणबाट होइन, दीर्घकालीन आवास अधिकार, वैकल्पिक जीविकोपार्जनको अवसर, बालबालिकाको शिक्षामा निरन्तरता र मनोसामाजिक सहायता उपलब्ध गराउने रूपमा लिनुपर्छ । यसका लागि community-based resilience framework निर्माण गरिनु पर्दछ, जसले दीगो समाधान सुनिश्चित गर्दछ । संघीय सरकारले जलवायु-अनुकूल रणनीति, आपतकालीन सूचना प्रणाली, र जोखिम नक्सांकन (hazard mapping मा समेत जोड दिनुपर्छ । यस कार्यमा कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) प्रविधिको प्रयोगद्वारा द्रुत पूर्वानुमान (quick forecasting) र तुरुन्त प्रतिक्रिया (rapid response coordination) गर्न सकिने प्रणालिको विकास गर्नुपर्दछ ।

त्यस्तै, ‘विपद् सूचना केन्द्र (Disaster Information and Response Center)’ को स्थापना गरी बहुआयामिक जोखिम विश्लेषण, राहत संयोजन, र नागरिक सहभागितालाई एकीकृत गर्नु जरुरी छ । बाढी तथा पहिरोको उच्च जोखिम भएका क्षेत्रहरूमा यो अर्ली वार्निङ (Early Warning System/quick forecasting) प्रणाली अनिवार्य रूपमा जडान गर्नुपर्छ जसबाट समयमा सूचना प्राप्त गरी जनधनको क्षति न्यूनीकरण गर्न सकियोस्यसरी, संघीय सरकारको नेतृत्वमा प्रदेश र स्थानीय सरकारसँगको सहकार्यमा जोखिम न्यूनीकरण, पुनःस्थापना गरि समृद्ध र सुरक्षित नेपाल बनाउन सम्भव छ । त्यस्तै, बाढी र पहिरोबाट विस्थापित परिवारहरूको पुनःस्थापनालाई केवल टहरा बनाउने मात्र नभई, आवास अधिकार, वैकल्पिक जीविकोपार्जनको अवसर, बालबालिकाको शिक्षामा निरन्तरता र मनोसामाजिक सहायता सुनिश्चित गर्नुपर्दछ ।

(घ) सञ्चार माध्यमको जिम्मेवारी

सञ्चार क्षेत्रको भूमिका सूचना मात्र नभइ चेतनाको स्रोत हो । तथ्यमा आधारित, पुष्टि गरिएको, नकारात्मक हैन सकारात्मक समाधान सुझाउने समाचारहरूले समुदायमा विश्वास बढाउँछ । अफवाह फैलाउने हैन, ‘के गर्ने ? कसरी बच्ने ?’ भन्ने शैलीको सञ्चारले विपद् व्यवस्थापनलाई सहज बनाउँछ ।

निष्कर्ष :

वर्षा आफैमा शत्रु होइन, तर हामीले बनाएका कमजोर संरचना, लापरवाहीपूर्ण प्रवृत्ति र चेतनाको अभावले यसलाई खतरा बनाएको हो । हामी वर्षासँग डराउने होइन, तयारी गरेर सामना गर्न सक्ने हुनुपर्दछ । नागरिकको सतर्कता, समुदायको ऐक्यबद्धता, सरकारको सक्रियता र सञ्चारको सकारात्मकता मिलेर मात्रै हामी वर्षा यामको जोखिमलाई न्यूनीकरण गर्न सक्छौं ।

‘सतर्कता नै सुरक्षा हो’ भन्ने सन्देश आजको वर्षायामले हामीलाई फेरि स्मरण गराइरहेको छ ।

अब निर्णय हाम्रो हो सजग भएर बाँच्ने कि अनभिज्ञतामा जोखिम ब्यहोर्ने ?

(लेखक नेपाल बौद्धिक परिषद्का प्रचार सचिव हुन् ।)